W Polsce mokradła naturalne i odwodnione występują na obszarze o powierzchni około 4,4 mln ha, co stanowi około 14,0% powierzchni kraju. Stosunkowo mało z nich ma charakter torfowisk.
 
Torfowiska
 

Wśród polskich mokradeł występuje ponad 50 tysięcy torfowisk (naturalnych i odwodnionych) o powierzchni większej od 1 ha i łącznym areale około 1,3 mln ha, co stanowi prawie 30% powierzchni mokradeł i 4% powierzchni kraju. Liczba mniejszych torfowisk, których wiele znajduje się m.in. w pasie pojezierzy, jest nieznana. Szacuje się, że „żywe”, akumulujące torf ekoSystemy torfowiskowe zachowały się na obszarze o powierzchni około 202 tys. ha (0,6% pow. kraju).

Wśród torfowisk dominują niskie (tabela 2) – ich udział w powierzchni wszystkich torfowisk to aż 92%. Największe z nich znajdują się w dolinach rzek: Biebrzy i górnej Narwi (100 tys. ha), Noteci (50 tys. ha),

Tyśmienicy i Krzny (35 tys. ha) oraz Odry na Nizinie Szczecińskiej (25 tys.)

Torfowisk wysokich jest niewiele – ok. 4 tys. obiektów większych od 1 ha, o łącznej powierzchni 62 tys. ha (4,7% pow. wszystkich torfowisk). Występują one głównie na pojezierzach, wyżynach i w górach. Niewiele większy obszar (około 3% pow. wszystkich torfowisk) zajmują torfowiska przejściowe.

Miąższość złóż torfowych wynosi średnio 1,6 m, maksymalnie – 11,5 m. Ponad połowa złóż torfowych o powierzchni ponad 1 ha (52%) podesłana jest gytią, co w zdecydowanej większości świadczy o pojeziornej genezie torfowisk.

Na ponad 80% powierzchni torfowiska w różnym stopniu osuszono i w większości zaczęto użytkować jako łąki i pastwiska. Torfy występujące w wierzchniej warstwie złóż uległy przeobrażeniu w mursz, a bagienne gleby torfowe – w pobagienne gleby murszowe i murszowate. Na skutek mineralizacji materii organicznej, wiele z płytszych (o miąższości do 1 m) złóż torfowych zupełnie zanikło. Pozostałe odwodnione złoża zostały w znaczącej części wyeksploatowane (powierzchniowy udział wyrobisk na torfowiskach to ok. 4%), a niektóre wyrobiska zrekultywowane w kierunku leśnym lub rolniczym, co przekreśliło szanse na przynajmniej częściową w ich obszarze regenerację torfowisk.
 
Mokradła nietorfowe
 

Mokradła nietorfowe występują na obszarze o powierzchni 3,1 mln ha (71% pow. wszystkich mokradeł i ok. 10% pow. kraju). Mimo, że zajmują o wiele większy obszar niż torfowiska, są znacznie gorzej rozpoznane. Brakuje szczegółowych danych liczbowych o ich powierzchni i stanie zachowania. Wynika to m.in. z faktu, że często występują w mozaice a zasięgi siedlisk poszczególnych rodzajów są trudne do ustalenia.

Wśród mokradeł nietorfowych dominują namuliska, spotykane w zdecydowanej większości dolin rzecznych. „Czynne” namuliska z madami i dobrze, choć fragmentarycznie zachowanymi łęgowymi lasami występują m.in. w dolinach wielkich rzek: Wisły, Odry, Bugu, dolnej Narwi, dolnej Warty i Pilicy. Na dużo mniejszym obszarze utrzymują się mułowiska, natomiast typowe podmokliska należą do rzadkości (zwłaszcza na terenach otwartych). Najmniej wśród mokradeł nietorfowych jest gytiowisk. W większości zostały one wyłączone z rolniczego użytkowania i przekształciły się bądź przekształcają w torfowiska. Niektóre złoża gytii, głównie tzw. kredy jeziornej, były bądź nadal są eksploatowane.
 
Mokradła w strefach morfogenetycznych
 

Rozmieszczenie i zróżnicowanie mokradeł w Polsce nawiązuje do podziału na główne strefy morfogenetyczne: młodoglacjalną, staroglacjalną i wyżynno-górską.

W strefie młodoglacjalnej powierzchniowy udział mokradeł wynosi 11% (około 1 300 000 ha), z czego nieco ponad połowa (6%) przypada na torfowiska (tabela 2). Jest to najbardziej zatorfiona strefa morfogenetyczna. Dla występujących tu obszarów morenowych charakterystyczne są małe, liczone w tysiącach torfowiska pojeziorne różnych typów. Ich złoża są z reguły głębokie i podścielone gytią (tabela 3). Przy zdecydowanej przewadze torfowisk niskich, obszar młodoglacjalny odznacza się najliczniejszym występowaniem torfowisk ombrogenicznych – przejściowych i wysokich.

Oprócz złóż gytii podtorfowych, na północy kraju licznie występują złoża osadów jeziornych odsłoniętych po naturalnym lub antropogenicznym odwodnieniu (tabela 3). Wiele małych i płytkich zbiorników jeziornych znajduje się w fazie lądowacenia. Mokradła nietorfowe, m.in. namuliska, występują w dolinach rzecznych, z reguły głęboko wciętych i V-kształtnych, oraz w zagłębieniach polodowcowych włączonych do sieci dolinowej. W obniżeniach i położeniach podstokowych często występują namuliska deluwialne. W podobnych warunkach kształtują się podmokliska.

W strefie staroglacjalnej mokradła występują aż na 19% obszaru (2 159 000 ha), co jest związane z dość licznym występowaniem na tym obszarze rozległych, płaskodennych, przeważnie dolinowych bądź włączonych do sieci dolinowej, w różnym stopniu zabagnionych obniżeń. W większości (15%) mają one charakter mokradeł nietorfowych, głównie namulisk i mułowisk.

Zatorfienie strefy (4%) jest mniejsze niż strefy młodoglacjalnej i zdecydowanie większe niż wyżynno-górskiej (tabela 2). Liczba torfowisk na 100 km2 jest 5-krotnie mniejsza niż na północy kraju (tabela 3), a udział większych torfowisk (> 100 ha) w całkowitej liczbie torfowisk – znacznie większy (liczby torfowisk o powierzchni > 100 ha w obu strefach glacjalnych są podobne). Dominują torfowiska niskie, z których największe rozwinęły się w dnach dużych, często poligenetycznych dolin. Niewiele z nich ma genezę pojeziorną. Nieliczne torfowiska przejściowe i wysokie występują głównie w obniżeniach śródwydmowych. Złoża torfu są znacznie płytsze niż w strefie młodoglacjalnej (tabela 3).

Udział terenów hydrogenicznych w obszarach wyżynno-górskich jest podobny jak w strefie młodoglacjalnej i wynosi blisko 11% (890 000 ha). W większości (prawie 10%) są to mokradła nietorfowe, występujące na większych obszarach w dużych dolinach rzecznych.

Zatorfienie strefy wyżynno-górskiej jest ponad pięciokrotnie mniejsze niż strefy młodoglacjalnej i wynosi zaledwie 1%. Przeważają torfowiska niskie, najliczniej występujące w dolinach i w rejonie źródlisk. W porównaniu z pozostałymi strefami, udział torfowisk przejściowych i wysokich w całkowitej powierzchni torfowisk jest duży i wynosi nieco ponad 13%.

Zbiorowiska roślinne
 

W warunkach naturalnych, mokradła na obszarze Polski były w większości porośnięte zbiorowiskami leśnymi – bagiennymi i łęgowymi. Obecnie tego typu zbiorowiska wraz ze zbiorowiskami zaroślowymi występują tylko na 15% tych terenów (rysunek 3). Aż na 77% powierzchni mokradła są pokryte różnie uwilgotnionymi łąkami, wśród których wyraźnie przeważają zbiorowiska łąk świeżych (z rzędu Arrhenatheretalia). Nieleśne zbiorowiska bagienne (szuwary, młaki, mszary) utrzymują się jedynie na 9% obszarów mokradłowych.

 

Oprac. Marek Rycharski